การเปลี่ยนแปลงสัณฐานย่านสำเพ็ง กรณีศึกษาตรอกอิศรานุภาพ

บทคัดย่อ

สำเพ็ง เป็นย่านการค้าชาวจีนนอกกำแพงเมืองที่เกิดขึ้นพร้อม ๆ กับการตั้งกรุงรัตนโกสินทร์ มีอาณาเขตตั้งแต่คลองวัดสามปลื้มถึงคลองวัดสำเพ็งหรือวัดจักรวรรดิถึงวัดปทุมคงคา ในปัจจุบันมีงานวิจัยเกี่ยวกับประวัติศาสตร์พื้นที่และถนนสำคัญในย่านอย่างถนนเยาวราชและถนนทรงวาด แต่ยังขาดความต่อเนื่องในการอธิบายกายภาพของย่านโดยเฉพาะในช่วงเริ่มต้นการตั้งถิ่นฐานชุมชนจีนในสำเพ็ง ตรอกอิศรานุภาพเป็นเส้นทางสัญจรแนวขวางกับแม่น้ำเจ้าพระยาและถนนสำเพ็ง และเคยเป็นศูนย์กลางสำคัญของย่าน จึงเลือกเป็นกรณีศึกษาเพื่อทำความเข้าใจสัณฐานและความสำคัญของตรอกอิศรานุภาพที่มีต่อย่านสำเพ็ง โดยวิเคราะห์ข้อมูลด้านประวัติศาสตร์ เศรษฐกิจ และสังคม ร่วมกับข้อมูลจากแผนที่ต่าง ๆ และการถือครองที่ดิน

จากการวิเคราะห์สามารถสรุปเกี่ยวกับตรอกอิศรานุภาพได้ดังนี้ 1) เป็นเส้นทางในแกนขวางกับแม่น้ำและถนนสำเพ็งที่มีอยู่ก่อนตั้งชุมชนและมีความสำคัญกับชุมชน 2) ตั้งอยู่บนบริบทของขนัดสวนโดยเป็นแนวคันดินระหว่างขนัดสวนที่พัฒนาเป็นตรอกทางเดิน 3) เป็นเส้นทางเชื่อมองค์ประกอบสำคัญของชุมชน ได้แก่ ท่าน้ำ ศาลเจ้า โรงเรียน ตลาด และวัด 4) ที่ดินในบริเวณนั้นมีกลุ่มที่เป็นของทรัพย์สินพระมหากษัตริย์และชาวจีนที่สำคัญในสำเพ็งและตลาดน้อย แสดงให้เห็นถึงการเป็นเส้นทางหลักที่มีชุมชนอยู่อย่างหนาแน่นจนมีการลงทุนพัฒนาที่ดินเป็นตลาดและตึกแถวให้เช่า ผลการศึกษาสามารถนำไปขยายผลเพื่อสร้างความต่อเนื่องของข้อมูลเชิงพื้นที่และเชิงประวัติศาสตร์ของย่านและเส้นทางอื่น ๆ ในบริบทที่ใกล้เคียงกัน