การเปลี่ยนแปลงของภูมิทัศน์พลวัตน้ำหลากในลุ่มแม่น้ำยม กรณีศึกษา ชุมชนบ้านกง อำเภอกงไกรลาศ จังหวัดสุโขทัย

บทคัดย่อ

แม่น้ำและพื้นที่ราบน้ำท่วมถึง (floodplain) เป็นโครงสร้างที่สำคัญของภูมิทัศน์พลวัตน้ำหลาก ซึ่งส่งผลให้เกิดประโยชน์ต่อระบบนิเวศด้านการผลิต และส่งเสริมระบบสังคมและเศรษฐกิจทั้งในระดับท้องถิ่นและภูมิภาค ด้วยการเอ่อท่วม(inundation) ของน้ำในแม่น้ำเข้าสู่พื้นที่ราบน้ำท่วมถึง เป็นกระบวนการที่ขับเคลื่อนผลผลิต และความหลากหลายทางชีวภาพ ซึ่งเกิดขึ้นเป็นประจำทุกปี เรียกว่าพลวัตน้ำหลาก (flood pulse) อย่างไรก็ดีในปัจจุบันพลวัตน้ำหลากมักถูกมองว่าเป็นปัญหาอุทกภัย ทำให้มนุษย์ต้องจัดการด้วยโครงการพัฒนาพื้นที่ในหลายรูปแบบที่ส่งผลต่อการลดลงของพลวัตน้ำหลาก เช่น เขื่อน ประตูระบายน้ำ ถนน คันกั้นน้ำ เพื่อป้องกันการเกิดอุทกภัยหรือน้ำท่วม

การวิจัยนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อการทำความเข้าใจโครงสร้าง พลวัต บทบาทหน้าที่และการเปลี่ยนแปลง ของพื้นที่

ราบลุ่มแม่น้ำยม บริเวณตำบลกง อำเภอกงไกรลาศ รวมถึงการดำรงชีวิตของมนุษย์ที่มีความสัมพันธ์กับพลวัตน้ำหลาก ความสัมพันธ์ของพลวัตน้ำหลากต่อระบบเศรษฐกิจชุมชน และการเปลี่ยนแปลงของพลวัตน้ำหลากที่ส่งผลต่อการดำรงชีวิตของมนุษย์ โดยใช้ระบบสารสนเทศภูมิศาสตร์ในการวิเคราะห์และอธิบายองค์ประกอบหลักของภูมินิเวศ โดยการสร้างแผนที่จากข้อมูลแผนที่ภูมิประเทศ ปี พ.ศ. 2502 และ พ.ศ. 2554 เพื่ออธิบายการเปลี่ยนแปลง และการวิเคราะห์ผลพื้นที่ผิวน้ำที่เปลี่ยนแปลง ด้วยการใช้ดัชนีความต่างของน้ำ (Normalized Difference Water Index: NDWI) เพื่ออธิบายการเปลี่ยนแปลงพลวัตน้ำหลากในพื้นที่เพื่อประกอบกับการอธิบายการเปลี่ยนแปลงของภูมินิเวศ

ผลการวิจัยแสดงให้เห็นการเปลี่ยนแปลงของภูมิทัศน์พลวัตน้ำหลากในเชิงพื้นที่ ได้แก่ การลดลงของพื้นที่ป่าริมแม่น้ำ หนองน้ำ ป่าหญ้า ซึ่งถูกแทนที่ด้วยพื้นที่ปลูกข้าวนาปรังนอกฤดู การพัฒนาระบบชลประทาน และระบบถนนที่ทำหน้าที่เป็นคันกั้นน้ำระหว่างแม่น้ำและพื้นที่ราบน้ำท่วมถึงทำให้เกิดการตัดขาดความเชื่อมต่อของพลวัตในภูมิทัศน์ ส่งผลให้น้ำไม่สามารถหลากเข้าสู่พื้นที่ราบน้ำท่วมถึงได้เหมือนในอดีต ระบบนิเวศของภูมิทัศน์พลวัตน้ำหลากจึงเสื่อมลง ส่งผลกระทบต่อการดำรงชีวิตในชุมชน