ปฏิสัมภิทามรรค : สงเคราะห์ลงในอริยสัจ 4 โดยหลักเทสนาหาระ 6

บทคัดย่อ

การวิจัยนี้ มีวัตถุประสงค์ 3 ประการ คือ 1) เพื่อศึกษาความเป็นมาและเนื้อหาหลักธรรมในคัมภีร์ปฏิสัมภิทามรรค 2) เพื่อศึกษาหลักของเทสนาหาระ 6 อริยสัจ 4 และ 3)เพื่อสงเคราะห์หลักธรรมในคัมภีร์ปฏิสัมภิทามรรค เข้าในอริยสัจ 4 โดยเทสนาหาระ 6 โดยรวบรวมข้อมูลจากคัมภีร์พระไตรปิฎก อรรถกถา ฎีกา และคัมภีร์อื่น ๆ ที่เกี่ยวข้อง เรียบเรียงบรรยายเชิงพรรณนา

ผลการวิจัย พบว่า 1) คัมภีร์ปฏิสัมภิทามรรค เป็นผลงานของพระสารีบุตร เป็นคัมภีร์ชั้นบาลี ในหมวดพระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ถือกันว่า ปฏิสัมภิทามรรคเป็นคัมภีร์คู่มือกัมมัฏฐานเล่มแรก และเป็นต้นแบบของคัมภีร์ทางด้านนี้ในสมัยต่อมา เช่น คัมภีร์วิมุตติมรรค ของพระอุปติสสเถระ คัมภีร์วิสุทธิมรรค ของพระพุทธโฆสเถระ หลักธรรมในคัมภีร์ปฏิสัมภิทามรรค มีลักษณะยกศัพท์ธรรมะขึ้นเป็นบทตั้ง แล้วอธิบายขยายความศัพท์นั้น มีอยู่ 30 กถา หรือ 30 ศัพท์  แบ่งเป็น 3 วรรคคือ มหาวรรคว่าด้วยธรรมหมวดใหญ่ มี 10 เรื่อง สมถะและวิปัสสนา มี 10 เรื่อง ปัญญามี 10 เรื่อง  2) อริยสัจ คือความจริงอันประเสริฐสำคัญที่สุด ซึ่งพระพุทธเจ้าเจ้าทรงได้พระนาม สัมมาสัมพุทโธ เพราะตรัสรู้อริยสัจและสั่งสอนให้ผู้อื่นให้รู้อริยสัจ ดังพระสารีบุตรอธิบายคำ พุทฺโธ “ชื่อว่าพระพุทธเจ้า เพราะตรัสรู้สัจจะทั้งหลาย ชื่อว่าพระพุทธเจ้า เพราะทรงนำพาหมู่สัตว์ให้ตรัสรู้” คำว่า สัจจะ หมายถึงอริยสัจ 4 ในคัมภีร์เนตติอัฏฐกถา ได้แสดงความหมายของพระดำรัสว่า “ความจริง พระธรรมเทศนาของพระผู้มีพระภาคเจ้า ที่พ้นจากสัจจะ ไม่มี ในคำนั้น โดยเหตุที่พระพุทธดำรัสแม้เพียงคาถาหนึ่งที่พ้นไปจากอริยสัจ หามีไม่” 3)การสาธิตให้ชัดแจ้งว่าคัมภีร์ปฏิสัมภิทามรรคคืออุปกรณ์เครื่องมือการศึกษากรรมฐาน ที่ถูกต้องตามแนวทางของพระพุทธศาสนาเถรวาท ที่มีอัตลักษณ์พิเศษ คู่ควรเป็นฐานข้อมูลอ้างอิงในแนวทางการปฏิบัติสำหรับทุกสำนักกรรมฐาน เนื้อหาทุกกถา กว้างขวาง เกิ้อกูลต่อเนื่องกัน ละเอียดลุ่มลึก คัมภีร์นี้จึงเป็นเครื่องมืออนุรักษ์คำสอนกรรมฐานตามหลักของพระพุทธศาสนาเถรวาทที่สำคัญยิ่งเล่มหนึ่ง