สองทศวรรษ ปัญหากรณีเขื่อนปากมูล จ. อุบลราชธานี : ถอดบทเรียนการต่อสู้ภาคประชาชนในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติ

บทคัดย่อ

สองทศวรรษที่ผ่านมาปัญหากรณีการสร้างเขื่อนปิดปากแม่น้ำมูลเป็นปัญหาความขัดแย้งในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมที่ยังแก้ไขไม่ได้ เนื่องจากรัฐบาลในแต่ละชุดพยายามหาแนวทางในการแก้ไขและชดเชยค่าเสียหายที่เกิดจากการสร้างเขื่อนปากมูล แต่ก็ดูเหมือนว่าปัญหาที่เกิดขึ้นก็ยังดำรงอยู่จวบจนปัจจุบัน โดยเฉพาะอย่างยิ่งประเด็นปัญหากับการเรียกร้องของชาวบ้านในแต่ละยุคสมัยก็ได้เปลี่ยนแปลงไปตามบริบทของสังคมซึ่งเปลี่ยนแปลงไปอย่างไม่หยุดนิ่ง โดยเฉพาะประเด็นในการเรียกร้องของภาคประชาสังคมตั้งแต่การเริ่มสร้างเขื่อนคือการก่อสร้างเขื่อนปากมูลได้ทำลายวัฏจักรของธรรมชาติบริเวณโดยรอบ อีกทั้งลักษณะทางกายภาพของเขื่อนปากมูลยังขวางกั้นการอพยพขึ้น-ลงของปลา ชนิดของปลาที่ชาวบ้านเคยจับได้มีปริมาณลดน้อยลง นอกจากนี้ผลของการสร้างเขื่อนปากมูลทำให้ระบบนิเวศของสองฟากฝั่งแม่น้ำที่เป็นแหล่งพืชพันธุ์ สมุนไพรอาหารของท้องถิ่นได้ถูกทำลายอย่างถาวร และผลกระทบที่เกิดขึ้นข้างต้น ทำให้ชาวบ้านในพื้นที่ต้องออกไปแสวงหางานทำนอกชุมชนเป็นจำนวนมาก และก่อให้เกิดปัญหาสังคมตามมา จากเหตุการณ์ชนวนทางประวัติศาสตร์การสร้างเขื่อนปากมูลที่กล่าวมาข้างต้นได้ก่อให้เกิดการเคลื่อนไหวของภาคประชาชนหรือการเคลื่อนไหวทางภาคประชาสังคมเพื่อเรียกร้องสิทธิของตนเองในชุมชน ตั้งแต่อดีตจวบจนปัจจุบัน
โดยเฉพาะประเด็นสำคัญ คือการดำรงอยู่ของเขื่อนปากมูลยังได้ก่อให้เกิดปรากฏการณ์ของขบวนการภาคประชาชนเพื่อเรียกร้องสิทธิชุมชนอย่างเป็นรูปธรรมและอย่างไม่เคยปรากฏมาก่อน และอาจกล่าวได้ว่ากรณีเขื่อนปากมูลเป็นปัญหาความขัดแย้งด้านทรัพยากรธรรมชาติที่ยืดเยื้อและยาวนานที่สุดระหว่างรัฐกับภาคประชาชน
ผลสรุปล่าสุดอดีตรัฐบาลชุดอภิสิทธิ์ เวชชาชีวะได้ข้อสรุปจากคณะอนุกรรมการแก้ไขปัญหาเขื่อนปากมูลโดยได้ข้อสรุปสำคัญ 2 ข้อ คือ ประการแรก คือให้เปิดเขื่อนปากมูลตลอดปี และประการที่สองคือให้ฟื้นฟูเยียวยาผู้ที่ได้รับผลกระทบมาตลอด 20 ปี ซึ่งนับว่าเป็นแนวทางที่จะช่วยให้ระบบนิเวศน์ วิถีชีวิต และพันธุ์ปลาในแม่น้ำมูล ฟื้นคืนอย่างยั่งยืนโดยเร็วที่สุด ซึ่งก็ยังไม่เป็นข้อยุติที่เหมาะสมยังคงต้องรอการดำเนินการของรัฐบาลชุดใหม่ซึ่งเป็นรัฐบาลของนายกหญิงคนแรกของประเทศไทย คือคุณยิ่งลักษณ์ ชินวัตร ว่าจะจัดการอย่างไรต่อไปกับปัญหาเขื่อนปากมูล จังหวัดอุบลราชธานี
บทความนี้เป็นการวิเคราะห์และถอดบทเรียนเกี่ยวกับบริบทการสร้างพื้นที่ให้กับตัวตนของภาคประชาสังคมและการนำเสนอจุดอ่อนของทุกรัฐบาลในการแก้ไขปัญหา และมุมมองของชาวบ้านว่ามีแรงขับเคลื่อนอย่างไรในการร่วมกันแก้ไขปัญหาเขื่อนปากมูลอย่างเป็นรูปธรรม จนทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงเป็นภาคประชาสังคมที่เข้มแข็งได้อย่างไร กระบวนความคิดที่ชาวบ้านมีต่อตัวเอง มีต่อกลุ่มเคลื่อนไหว มีต่อรัฐบาล และมีบริบทใดบ้างที่ก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงความคิดของชาวบ้าน ตลอดระยะเวลา 20 ปีที่ผ่านมากับบริบทความขัดแย้งในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมที่เขื่อนปากมูล พบว่าสิ่งที่เกิดขึ้นกับภาคประชาสังคมกรณีเขื่อนปากมูลนั้นมีมุมมองหลายด้านและสามารถที่จะวิเคราะห์พลังการขับเคลื่อนของกลุ่มได้จากจากหลายแง่มุม ซึ่งมิใช่มีความจริงเพียงชุดเดียวเท่านั้น ที่จะเป็นคำตอบของการแก้ไขปัญหาของเขื่อนปากมูลได้ทั้งหมด