วิเคราะห์คำสอนวิปัสสนาในเตภูมิกถาที่มีผลต่อคตินิยมเชิงพุทธในสังคมไทย

บทคัดย่อ

บทความวิจัยมีวัตถุประสงค์คือเพื่อศึกษาวิเคราะห์ประวัติและหลักธรรมสำคัญ วิเคราะห์หลักการปฏิบัติและคุณค่าของไตรภูมิกถาที่อิทธิพลต่อคตินิยมเชิงพุทธในสังคมไทย การวิจัยนี้เป็นการวิจัยเชิงคุณภาพ จากการศึกษาพบว่า คัมภีร์ไตรภูมิกถาเป็นนิพนธ์ของพระยาลิไท กษัตริย์แห่งอาณาจักรสุโขทัย ทรงนิพนธ์ในปี พ.ศ. 1888 เพื่อเป็นหลักการพัฒนาจิตใจให้มีศีล สมาธิและปัญญาโดยการนำหลักปรมัตถธรรมในพระอภิธรรมปิฎกมาอธิบายเชิงภาพสมมติ เพื่อสร้างเป็นแผนที่ชีวิตให้บรรลุนิพพาน ตามหลักไตรสิกขา ในการเจริญวิปัสสนาภาวนาผู้ปฏิบัติใช้สติและปัญญาพิจารณาให้รู้สภาพปรมัตถ์ของจิตและสิ่งปรุงแต่งจิตซึ่งปรากฏในรูปขันธ์ห้าที่กำลังเกิดขึ้นในปัจจุบันให้เห็นไตรลักษณ์ จนจิตสามารถรู้แจ้งความเป็นปรมัตถ์และปล่อยวางสิ่งสมมติทั้งหลายคือความคิด จนจิตไม่หวั่นไหว โดยอาศัยเครื่องมือสำคัญคือ ความเพียร สัมปชัญญะ และสติ เพื่อให้เกิดความรู้แจ้งความจริงจนบรรลุวิปัสสนาญาณ 16 ขั้น คำสอนเรื่องวิปัสสนาในคัมภีร์ไตรภูมิกถามีคุณค่าและคตินิยมต่อสังคมไทยชัดเจนคือ การดำเนินชีวิตตามหลักไตรสิกขา การเจริญวิปัสสนาภาวนาตามลำดับโดยการรู้เท่าทันมโนภาพสิ่งปรุงแต่งจิตจนนำไปสู่การบรรลุนิพพาน คุณค่านี้ทำให้คัมภีร์ไตรภูมิกถาถูกถือเป็นรัฐธรรมนูญชีวิตทั้งทางโลกและธรรมไปพร้อมกัน คือการฝึกจิตด้วยการเจริญวิปัสสนาภาวนาแบบธัมมานุปัสสนาในขณะดำรงชีวิต นอกจากนั้นยังส่งผลเป็นคติยมที่มีคุณค่าต่าง ๆ ต่อสังคมไทยคือ อุดมคติชีวิต ด้านภาษา ด้านสังคมและวัฒนธรรมประเพณี ค่านิยมและสุนทรียศาสตร์ ด้านศาสนาและด้านศิลปะไทยทุกสาขาวิชา ความเป็นไทยซึ่งมีรากเหง้ามาจากพระพุทธศาสนา