การศึกษาวิเคราะห์วัดในพระพุทธศาสนาเถรวาทในฐานะเป็นแหล่งพุทธนวัตกรรมการสื่อสาร

บทคัดย่อ

บทความวิจัยนี้ มีวัตถุประสงค์ 3 ข้อ คือ 1) ศึกษาวิธีการสื่อสารหลักธรรมทางพระพุทธศาสนาในสมัยพุทธกาล 2) ศึกษาวิธีการสร้างพุทธนวัตกรรมการสื่อสารของวัดในพระพุทธศาสนาเถรวาท 3) วิเคราะห์วิธีการสื่อสารของวัดในพระพุทธศาสนาเถรวาทปัจจุบันในฐานะเป็นแหล่งพุทธนวัตกรรมการสื่อสาร การสื่อสารหลักธรรมของวัดในพระพุทธศาสนาสมัยพุทธกาล เกิดขึ้นหลังจากที่สมณะสิทธัตถะตรัสรู้ จึงได้พิจารณาธรรม(สาร)ที่พระองค์(ผู้ส่งสาร)ตรัสรู้เป็นเวลา 7 สัปดาห์ (เวลานั้นยังไม่มีวัดเกิดขึ้น)ทรงเห็นว่าพระธรรมที่พระองค์ทรงบรรลุนั้นมีความละเอียดอ่อน ยากต่อบุคคลจะรู้เข้าใจและปฏิบัติได้ ทรงเกิดความท้อพระทัยว่าจะไม่แสดงธรรมโปรดมหาชน ต่อมาท่านได้ทรงพิจารณาอย่างลึกซึ้ง แล้วทรงเห็นว่าบุคคล(ผู้รับสาร)ในโลกนี้มีหลายจำพวก บางพวกสอนได้ บางพวกสอนไม่ได้ เปรียบเสมือนบัว 4 เหล่า จึงดำริที่จะแสดงธรรมต่อไป เมื่อพระพุทธเจ้าตรัสรู้แล้วก็ได้เสด็จไปยังเมืองราชคฤห์ พระเจ้าพิมพิสารพร้อมด้วยข้าราชบริพารเข้าไปเฝ้า หลังจากทรงสดับธรรมที่พระพุทธองค์ทรงแสดง ทรงเกิดความเลื่อมใสจึงถวายสวนเวฬุวันเป็นพุทธบูชา ด้วยทรงเห็นว่าเป็นที่สงบร่มรื่น เหมาะสำหรับอยู่บำเพ็ญธรรม ถือกันว่าสถานที่นี้เป็นวัดแห่งแรกในพระพุทธศาสนา เรียกว่า วัดเวฬุวันมหาวิหาร การแสดงธรรมหรือการสื่อสารหลักธรรมของพระพุทธองค์ในวัดสมัยพุทธกาลจึงเกิดขี้นที่ วัดเวฬุวัน เป็นวัดแรก เป็นสถานที่ที่พระพุทธเจ้า(ผู้ส่งสาร)แสดง โอวาทปาติโมกข์(ตัวสาร) แก่พระสงฆ์สาวกจำนวน 1,250 รูป(ผู้รับสาร) แล้วส่งไปเป็นพระธรรมทูต(ผู้ส่งสาร)ประกาศพระศาสนา โอวาทปาติโมกข์ ที่ทรงแสดง ถือเป็นหลักธรรมคำสอนที่สำคัญ หรือเป็นหัวใจของพระพุทธศาสนา หลักธรรมดังกล่าว แบ่งเป็น 3 ส่วน คือ หลักธรรม 3 อุดมการณ์ 4 และ วิธีการ 6(Sutta Pitaka, Volume: 2, Digha Nikaya, Mahavagga - 1. Mahapadana Sutta)และยังมีการสื่อสารหลักธรรมเกิดขึ้นในวัดสมัยพุทธกาลอีกหลายวัด เช่น วัดเชตะวัน นิโครธาราม เป็นต้น นอกจากนั้นในพระไตรปิฎกยังกล่าวถึงวัดอีกหลายแห่งที่มีประวัติคล้ายคลึงกัน คือ อุทิศถวายโดยเศรษฐีหรือกษัตริย์ที่มีความศรัทธาในพระศาสนาในสมัยพุทธกาล เช่น อัมพาฏการาม โฆสิตาราม ปาวาริการาม (ปาวาริกัมพวัน) เป็นต้น วัดเหล่านั้นมีทั้งที่พระพุทธองค์ทรงแสดงธรรมเองและถ่ายทอดผ่านพระสาวกให้ไปแสดงต่อหรือสื่อสารต่อจากพระองค์ เป็นแบบ มุขปาฐะ(ช่องทางสื่อสาร) หรือ เรียกว่าเป็น พุทธนวัตกรรมการสื่อสารแบบไร้สาย ในสมัยพุทธกาลก็ได้
หลังจากพระพุทธเจ้าเสด็จดับขันธปรินิพพานได้ 3 เดือน พระอรหันตสาวกที่ได้เคยฟังคำสั่งสอนของพระองค์จำนวน500รูป ก็ประชุมทำปฐมสังคายนา ณ ถ้ำสัตบรรณคูหา ใกล้เมืองราชคฤห์ แคว้นมคธ ใช้เวลาสอบทานอยู่ 7 เดือน จึงประมวลคำสอน(สาร)ของพระพุทธเจ้าได้สำเร็จเป็นครั้งแรก นับเป็นบ่อเกิดของคัมภีร์พระไตรปิฎกภาษาบาลี(สาร) คำสอนที่ลงมติกันไว้ในครั้งปฐมสังคายนาและได้นับถือกันสืบมา เรียกว่า เถรวาท แปลว่า คำสอนที่วางไว้เป็นหลักการโดยพระเถระ คำว่า เถระ ในที่นี้ หมายถึงพระเถระผู้ประชุมทำสังคายนาครั้งแรก และพระพุทธศาสนาซึ่งถือตามหลักที่ได้สังคายนาครั้งแรกดังกล่าว เรียกว่า นิกายเถรวาท อันหมายถึง คณะสงฆ์กลุ่มที่ยึดคำสั่งสอนของพระพุทธเจ้า ทั้งถ้อยคำ และเนื้อความที่ท่านสังคายนาไว้โดยเคร่งครัด ตลอดจนรักษาแม้แต่ตัวภาษาดั้งเดิมคือภาษาบาลี(ตัวสาร)จีงเรียกได้ว่าเป็นการสร้างพุทธนวัตกรรมการสื่อสาร โดยมีพระไตรปิฎกเป็นสารและพระสาวกเป็นผู้ส่งสาร เห็นได้ว่า การสื่อสารหลักธรรมทางพระพุทธศาสนาในสมัยพุทธกาลใช้กระบวนการและช่องทางการสื่อสารแบบถ่ายทอดคำสอนแบบปากต่อปาก เป็นการสื่อสารระหว่างบุคคล (Interpersonal Communication) แต่หลังจากพระพุทธเจ้าเสด็จดับขันธปรินิพพาน การสื่อสารด้านพระพุทธศาสนามีช่องทางเพิ่มขึ้น คือ สื่อสิ่งพิมพ์(Printed Matter) เช่น เสาหินอโศก และใบลาน ต่อมามีการสังคายนา จัดหมวดหมู่คำสอน 3 หมวดหมู่ หรือ พระไตรปิฎก ในทางการสื่อสารจัดว่าเป็นสื่อสิ่งพิมพ์
ปัจจุบันมีวัดในพระพุทธศาสนาเถรวาทและศาสนสถานต่างๆ ได้จัดกิจกรรมที่นำเสนอเนื้อหาหลักธรรมในรูปแบบใหม่ๆ ผ่านสื่อใหม่และกิจกรรมที่น่าสนใจ เพื่อเป็นการดึงดูดให้พุทธศาสนิกชนหันมาสนใจ โดยสอดแทรกคำสอนทางพระพุทธศาสนาผสมผสานกับกลยุทธ์การสื่อสารร่วมกับสื่อใหม่ต่าง ๆหรือจะเรียกว่าพุทธนวัตกรรมการสื่อสารเพื่อให้มีความน่าสนใจในการสื่อสารและเน้นการนำเสนอไปที่แก่นแท้แห่งคำสอน