ทวิลักษณ์พัฒนาการทางการเมืองของเมืองขุขันธ์ในช่วงพุทธศตวรรษที่ 24-25
Article Sidebar
Main Article Content
บทคัดย่อ
บทความนี้ต้องการเสนอว่า ลักษณะภูมิศาสตร์ของพื้นที่ขุขันธ์ที่ตั้งอยู่บนที่ราบใกล้แนวทิวเขาพนมดงรักทำให้รูปแบบการดำเนินชีวิตและการสร้างสังคมของขุขันธ์มีลักษณะทวิลักษณ์ รูปแบบดังกล่าวทำให้ชุมชนในพื้นที่ของขุขันธ์ปรากฏออกมาทั้งรูปแบบของชุมชนเมือง ขณะเดียวกันก็มีชุมชนในลักษณะของผู้หลีกหนีรัฐปรากฏควบคู่กัน แต่รูปแบบการตั้งชุมชนและการดำเนินกิจการทางการเมืองในท้องที่เกิดความเปลี่ยนแปลงภายใต้การสลายตัวของหน่วยการเมืองขนาดใหญ่ที่เกิดขึ้นราวช่วงพุทธศตวรรษที่ 19 และนำไปสู่สภาพสุญญากาศทางการเมืองในพื้นที่ ซึ่งทำให้ชุมชนเมืองหดตัวลง แต่เปิดโอกาสให้ชุมชนของผู้หลีกหนีรัฐขยายตัวขึ้น จุดเปลี่ยนสำคัญอีกจังหวะหนึ่งสำหรับท้องที่คือการขยายอิทธิพลของสยามที่เข้ามาในช่วงต้นพุทธศตวรรษที่ 24 ส่งผลให้เกิดการสถาปนาเมืองขุขันธ์ในรูปแบบศักดินาเพื่อควบคุมพื้นที่ แต่ด้วยสภาพรูปแบบทางการเมืองของท้องที่ที่แต่เดิมไม่เอื้อให้กลุ่มชนชั้นนำกลุ่มใดกลุ่มหนึ่งมีอำนาจอย่างล้นพ้นเหนือกลุ่มอื่น จึงทำให้กิจการทางการเมืองของขุขันธ์มีปัญหาความขัดแย้งภายในและความคลุมเครือในพื้นที่ทางอำนาจ หลังสงครามคราวเจ้าอนุวงศ์เวียงจันทน์ เมื่อสยามพยายามเข้ามากระชับอำนาจเพื่อรักษาผลประโยชน์ในท้องที่มากขึ้น อำนาจทางการเมืองและการดำเนินกิจการของขุขันธ์จึงเริ่มเป็นระบบระเบียบที่ชัดเจน ถือเป็นการปรับเปลี่ยนรูปแบบอำนาจภายในของขุขันธ์และทำให้ขุขันธ์กลายเป็นบูรณภาพเดียวกันกับสยามอย่างชัดเจนยิ่งขึ้น นำไปสู่กระบวนการเปลี่ยนแปลงทางการเมืองในลักษณะเดียวกันกับหัวเมืองอื่นในพื้นที่ภาคอีสานของไทย
Article Details
อนุญาตภายใต้เงื่อนไข Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
ลิขสิทธิ์บทความเป็นของผู้เขียนและสงวนสิทธิ์ตามกฎหมาย
ข้อคิดเห็นใดๆ ที่ปรากฏในวารสารนี้เป็นของผู้เขียน คณะกรรมการวารสาร ภาควิชาประวัติศาสตร์ฯ กองบรรณาธิการ ตลอดจนกรรมการกลั่นกรองประจำฉบับ ไม่จำเป็นต้องเห็นพ้องกับข้อคิดเห็นเหล่านั้น
เอกสารอ้างอิง
กรมศิลปากร. จดหมายเหตุรัชกาลที่ 3 เล่ม 3. บรรณาธิการโดย ทรงวิทย์ แก้วศรี. กรุงเทพฯ: สามัญนิติบุคคลสหประชาพาณิชย์, 2530.
กรมศิลปากร. จดหมายเหตุรัชกาลที่ 3 เล่ม 4. บรรณาธิการโดย ทรงวิทย์ แก้วศรี. กรุงเทพฯ: สามัญนิติบุคคลสหประชาพาณิชย์, 2530.
กรมศิลปากร. จารึกในประเทศไทย เล่ม 3 อักษรขอมโบราณ พุทธศตวรรษที่ 14-16. พิมพ์ครั้งที่ 2. กรุงเทพฯ: หอสมุดแห่งชาติ กรมศิลปากร, 2564.
กรมศิลปากร. ประชุมพงศาวดาร ภาคที่ 70 เรื่องเมืองนครจำปาศักดิ์. พระนคร: โรงพิมพ์พระจันทร์, 2484.
กรมศิลปากร. พงศาวดารหัวเมืองมณฑลอีสาน ของหม่อมอมรวงศ์วิจิตร (ม.ร.ว.ปฐม คเนจร). พิมพ์ครั้งที่ 6. อุบลราชธานี: วัชรินทร์การพิมพ์, 2539.
กระทรวงวัฒนธรรม, กรมศิลปากร, สำนักหอสมุดแห่งชาติ. จดหมายเหตุรัชกาลที่ 2 จุลศักราช 1171-1174. บรรณาธิการโดย ก่องแก้ว วีระประจักษ์, พิมพ์พรรณ ไพบูลย์หวังเจริญ, จุง ดิบประโคน, ชญานุตย์ จินดารักษ์, และ สันติ วงศ์จรูญลักษณ์. กรุงเทพฯ: อมรินทร์ พริ้นติ้งแอนด์พับลิชชิ่ง, 2562.
เก่งกิจ กิตติเรียงลาภ. “รัฐกูเกลี่ยดมึง! (จาก) Pirre Clastres และ Jame C. Scott (ถึงธเนศ วงศ์ยานนาวา).” ใน ครอบครัวจินตกรรม: บทวิเคราะห์ว่าด้วยชุมชน การปกครอง และรัฐ, บรรณาธิการโดย ธเนศ วงศ์ยานาวา, 167-168. กรุงเทพฯ: Illuminations Editions, 2561.
คณะกรรมการอำนวยการจัดงานฉลองสิริราชสมบัติครบ 50 ปี. ประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนาภิเษก เล่ม 12. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, 2549.
คายส์, ชาร์ลส์ เอฟ. อีสานนิยม: ท้องถิ่นนิยมในสยามประเทศไทย. แปลโดย รัตนา โตสกุล. พิมพ์ครั้งที่ 2. กรุงเทพฯ: มูลนิธิโครงการตำราสังคมศาสตร์และมนุษยศาสตร์, 2556.
ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยา. พระราชพงศาวดาร ฉบับพระราชหัตถเลขา. พระนคร: โอเดียนสโตร์, 2505.
เติม วิพากษ์พจนกิจ. ประวัติศาสตร์อีสาน. พิมพ์ครั้งที่ 5. กรุงเทพฯ: มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, 2557.
ธวัช ปุณโณทก. รายงานการวิจัยเรื่อง พื้นเวียง: การศึกษาประวัติศาสตร์และวรรณกรรมอีสาน.มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์. กรุงเทพฯ: สถาบันไทยคดีศึกษา, 2523.
นงลักษณ์ ลิ้มศิริ. “ความสำคัญของกบฏหัวเมืองอีสาน.” วิทยานิพนธ์ปริญญามหาบัณฑิต, สาขาประวัติศาสตร์เอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ภาควิชาประวัติศาสตร์ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2524.
ประวิทย์ สายสงวนวงศ์. “การกระชับอำนาจของสยามในพื้นที่อีสานหลังเหตุการณ์กบฏเจ้าอนุวงศ์ พ.ศ. 2369.” วารสารวิชาการคณะมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยราชภัฏเทพสตรี 15, ฉ. 3 (กันยายน-ธันวาคม 2567): 139-154.
ประวิทย์ สายสงวนวงศ์. “การขยายอิทธิพลและการสนับสนุนตั้งเมืองของสยามในพื้นที่อีสาน ต้นพุทธศตวรรษที่ 24.” วารสารประวัติศาสตร์ มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ 45, ฉ. 1 (มกราคม-ธันวาคม 2563): 1-18.
ไพฑูรย์ มีกุศล. การปฏิรูปการปกครองมณฑลอีสาน พ.ศ. 2436-2453. ม.ป.ท.: หน่วยศึกษานิเทศก์กรมฝึกหัดครู, 2517.
อุราลักษณ์ สิถิรบุตร. “มณฑลอีสานและความสำคัญในทางประวัติศาสตร์.” วิทยานิพนธ์ ปริญญามหาบัณฑิต, ภาควิชาประวัติศาสตร์ บัณฑิตวิทยาลัย จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2526.
แอมอนิเย, เอเจียน. บันทึกการเดินทางในลาว ภาคหนึ่ง พ.ศ. 2438. แปลโดย ทองสมุทร โดเร และ สมหมาย เปรมจิตต์. เชียงใหม่: สถาบันวิจัยสังคม มหาวิทยาลัยเชียงใหม่, 2541.
Aymonier, Etiene. Khmer Heritage in the Old Siamese Provinces of Cambodia. Translated by Walter E. J. Tips. Bangkok: White Lotus, 1999.
Evrard, Oliver, and Chanthaphilith Chiemsisouraj. “The ruins, the “savages” and the princess: myths, migrations and belonging in Viang Phu Kha, Laos.” In Mobility and Heritage in Northern Thailand and Laos: Past and Present, edited by Olivier Evrard, 55-73. Chiang Mai: Center for Ethnic Studies and Development, Faculty of Social Science, Chiang Mai University, 2013.
Michaud, Jean. “Editorial – Zomia and beyond.” Journal of Global History 5, no. 2 (July, 2010): 187-214.
Michaud, Jean. Historical dictionary of the peoples of the Southeast Asian massif. 2nd ed. Lanham, Md.: Scarecrow Press, 2006.
Scott, James C. Against the Grain: A Deep History of the Earliest States. New Haven: Yale University Press, 2017.
Scott, James C. The Art of Not Being Governed: An Anarchist History of Upland Southeast Asia. Singapore: NUS Press, 2010.
Stringham, Edward Peter, and Caleb J. Miles. “Repelling states: Evidence from upland Southeast Asia.” Rev Austrian Econ 25, no. 1 (March, 2012): 17-33.
