บทบาทและกระบวนท่ารำของนางเม้ยมะนิกในละครพันทางเรื่องราชาธิราช

บทคัดย่อ

          งานวิจัยครั้งนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาวรรณกรรมพงศาวดารเรื่องราชาธิราช ที่ปรับ         มาเป็นละครพันทาง ศึกษารูปแบบองค์ประกอบของการแสดงละครพันทางเรื่องราชาธิราช ตอน          พระยาน้อยชมตลาด สัจจาธิษฐานลาวแก่นท้าวของกรมศิลปากร และศึกษาบทบาทกระบวนท่ารำ เทคนิคกลวิธีการแสดงของนางเม้ยมะนิกจากผู้ช่วยศาสตราจารย์พิมณภัทร์ ถมังรักษ์สัตว์ ผู้รับการถ่ายทอดท่ารำจากคุณครูเฉลย ศุขะวณิช ศิลปินแห่งชาติ สาขาศิลปะการแสดง (นาฏศิลป์ไทย) พุทธศักราช 2530

          ผลการศึกษาพบว่า วรรณกรรมเรื่องราชาธิราช เป็นเรื่องพงศาวดารมอญที่สอดคล้องกับประวัติศาสตร์ชาติมอญ แปลและเรียบเรียงโดย 4 กวี ในสมัยรัชกาลที่ 1 โดยมีเจ้าพระยาพระคลัง (หน) เป็นหัวหน้า ต่อมาเมื่อเกิดละครพันทางในสมัยรัชกาลที่ 5 วรรณกรรมร้อยแก้วเรื่องราชาธิราช จึงปรับมาสู่บทละคร โดยดำเนินตามเรื่องเดิม ประพันธ์บทละครโดยหลวงพัฒนพงศ์ภักดี (ทิม สุขยางค์) ลักษณะการแสดงละครพันทางเป็นละครแบบผสมทั้งท่ารำ เพลงร้อง และการแต่งกายจะผสมผสานแสดงเชื้อชาติที่ปรากฏในเรื่อง โดยนำพงศาวดารของชาติต่าง ๆ มาเป็นบทละครสำหรับแสดง ผู้ริเริ่มการเล่นละครแบบผสมซึ่งเรียกต่อมาว่า ละครพันทาง คือเจ้าพระยามหินทรศักดิ์ธำรง การสืบทอดการแสดงละครพันทางมีมาอย่างต่อเนื่อง จนถึงยุคของกรมศิลปากร มีการปรับปรุงบทเพื่อใช้แสดงละครพันทาง สำหรับละครพันทางเรื่องราชาธิราช ปรับปรุงบทดำเนินเรื่องตามบทละครของหลวง พัฒนพงศ์ภักดี (ทิม สุขยางค์)

          ละครพันทางเรื่องราชาธิราช ตอนพระยาน้อยชมตลาด สัจจาธิษฐานลาวแก่นท้าว            กรมศิลปากรจัดแสดงครั้งแรกปี พ.ศ.2523 ปรับปรุงบทโดยนายเสรี หวังในธรรม ศิลปินแห่งชาติ สาขาศิลปะการแสดง พุทธศักราช 2531 องค์ประกอบของการแสดง ตามลักษณะของละครพันทาง  ที่มีการสืบทอดมา คือ ลักษณะผสม เพลงประกอบการแสดงมีเพลงสำเนียงมอญเป็นหลัก เพลงที่ใช้ประกอบการแสดงละคร เพลงสำเนียงพม่า และเพลงหน้าพาทย์ ใช้วงปี่พาทย์มอญเครื่องห้า และเพิ่มซออู้บรรเลงประกอบการแสดง การแต่งกายทั้งพระและนางแต่งกายเพื่อสื่อเชื้อชาติมอญ ตัวพระ       มีการแต่งแบบเครื่องเบา และแต่งกายแบบยืนเครื่อง แต่มีลักษณะเฉพาะคือ สวมเสื้อกั๊กทับเสื้อ นุ่งผ้า หางปรก ตัวนางเม้ยมะนิก แต่งกาย 2 แบบ คือ แบบชาวบ้าน และแบบนางสูงศักดิ์ ต่างกันที่ความงามของเสื้อผ้า และเครื่องประดับที่แสดงฐานะเฉพาะ คือ ลายผ้านุ่ง และลักษณะการสวมเกี้ยว มีการเปลี่ยนฉากตามท้องเรื่อง จัดฉาก และเครื่องราชูปโภคที่แสดงฐานะตามเชื้อชาติ ประกอบกับอุปกรณ์ประกอบฉาก ตามเนื้อเรื่องและบทละคร

            บทบาทนางเม้ยมะนิก สวมบทบาท 2 สถานะ คือ หญิงชาวบ้าน และหญิงสูงศักดิ์ ที่เป็นตัวเอกในบทบาทนางตลาดที่มีการสัมพันธ์บท รำบทเฉพาะและรำแทรกบทกับตัวละครอื่น ๆ ที่สื่อบุคลิกของหญิงเจ้าชู้ กล้าแสดงออกตามความต้องการของตนเองและอิจฉาริษยา การรำใช้โครงสร้างร่างกายในกระบวนรำตีบทตามคำร้องโดยใช้ภาษาท่า ได้แก่ ภาษาท่าที่มาจากท่ารำเพลงพื้นฐาน ภาษาที่ประดิษฐ์ขึ้น การใช้ท่าสามัญชน ท่าธรรมชาติที่ปรุงแต่งงดงามตามหลักนาฏศิลป์ และการรำออกภาษาของชาติมอญ ได้แก่ การรำตีไหล่ กระทายไหล่ และกล่อมไหล่ การรำเกี้ยวพาราสีตามหลักนาฏศิลป์ไทย การแสดงบทบาทนางตลาดจะแสดงออกโดยการใช้สีหน้า แววตา กิริยาชัดเจนในกระบวนรำที่สำคัญอัตลักษณ์เฉพาะในกลวิธีการรำบทบาทของนางเม้ยมะนิกตามแบบคุณครูเฉลย ศุขะวณิช คือ กระบวนการรำเป็นไปตามแบบแผนนาฏศิลป์ไทย ในการใช้มือและเท้าในระดับวงและเหลี่ยมของตัวนาง โดยรำตึงอวัยวะทุกส่วนตลอดบทบาท จะไม่ปรากฏการรำปล่อยตัวทำท่าแบบธรรมชาติในการเคลื่อนไหวร่างกายเป็นการแสดงถึงอัจฉริยภาพของบรมครู แต่โบราณที่สามารถสร้างสรรค์ผลงานได้อย่างมีเอกภาพและสมบูรณ์