สัญลักษณ์ปลาในพระพุทธศาสนาเถรวาท

บทคัดย่อ

ปลาเป็นสัตว์เดียรัจฉานที่ปรากฏอยู่ในฐานะสัตว์ที่มีอิทธิพลต่อความคิด ความเชื่อของมนุษย์ ความเชื่อในลักษณะนี้ปรากฏในเรื่องเล่าพื้นบ้าน นิทานพื้นเมือง ตำนานปรัมปรา เทพนิยาย หรือในวรรณคดีของยุคสมัยต่างๆ ศิลปกรรมแขนงต่างๆ รวมทั้งปรากฏอยู่ในงานวรรณกรรมทางพระพุทธศาสนาด้วย และความเชื่อเรื่องปลานี้ยังปรากฏอยู่ทั่วโลกแทบทุกวัฒนธรรมทั้งฝ่ายตะวันตกและตะวันออก

ปลาในพระพุทธศาสนาฝ่ายเถรวาทนั้น ถูกนำเสนอบทบาททั้งฝ่ายบวกและฝ่ายลบ ทั้งทางตรงและทางอ้อม และถูกนำเสนอทั้งในเชิงชีวภาพ เชิงกายภาพ ที่สำคัญคือการกล่าวถึงปลาโดยใช้เป็นสิ่งอุปมาอุปไมยสื่อถึงหลักธรรมทางศาสนา ทั้งในเชิงบุคลาธิษฐาน และในเชิงธรรมาธิษฐาน นอกจากนี้ยังพบว่า ปลากลายเป็นสัญลักษณ์ของความคิด ความเชื่อทางนามธรรมในวัฒนธรรมของมนุษย์ เป็นตัวแทนของการถ่ายทอดพลังแห่งความต้องการดำรงชีวิตอยู่ของมนุษย์ เป็นตัวแทนของน้ำและการทำลายความแห้งแล้งอดอยาก เป็นอาหารและวัตถุอย่างหนึ่งที่ถูกใช้บริโภคโดยสิ่งมีชีวิตทั้งหลาย เป็นทรัพย์สินมีค่า เป็นสัญลักษณ์ของพลังอำนาจและความสำเร็จทั้งทางกายภาพและทางจิต เป็นสัญลักษณ์ของการบำเพ็ญบารมีในพระพุทธศาสนา เป็นสัญลักษณ์ของสิริมงคล เป็นสัญลักษณ์ของกิเลสตัณหา ราคะ ความอยาก กามคุณ ความโลเล ความโลภ ความขัดแย้ง ความชั่วร้ายและอำนาจฝ่ายต่ำ โดยมีความสัมพันธ์กับอบายภูมิและความทุกข์ของสัตว์ในนรก เป็นสัญลักษณ์ของความชั่วร้ายในสตรีเพศ เป็นสัญลักษณ์ของสติ การปฏิบัติธรรม ความหยั่งรู้หรือ พุทธิปัญญา วิมุติธรรม และความสามัคคี และปลายังเป็นสัตว์ศักดิ์สิทธิ์ทางศาสนาทั้งในพระพุทธศาสนาและศาสนาพราหมณ์