ภูมิปัญญาท้องถิ่นในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติและผลกระทบต่อมิติสิ่งแวดล้อม เศรษฐกิจ และสังคมของชุมชนตำบลเมืองคอง อำเภอเชียงดาว จังหวัดเชียงใหม่ (Local wisdom in natural resource management and its impacts on the environmental, economic, and social dimensions of Mueang Khong subdistrict community, Chiang Dao district, Chiang Mai province)

Abstract

การจัดการทรัพยากรธรรมชาติอย่างยั่งยืนในระดับชุมชนจำเป็นต้องอาศัยทั้งความรู้ทางวิทยาศาสตร์และภูมิปัญญาท้องถิ่นที่สอดคล้องกับบริบทของพื้นที่ บทความวิจัยนี้จึงมุ่งศึกษาแนวทางที่ชุมชนตำบลเมืองคอง อำเภอเชียงดาว จังหวัดเชียงใหม่ ใช้ภูมิปัญญาท้องถิ่นในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติ และวิเคราะห์ผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อม เศรษฐกิจ และสังคมของชุมชน เป็นงานวิจัยเชิงคุณภาพ โดยใช้วิธีการสัมภาษณ์และการสำรวจภาคสนาม กลุ่มตัวอย่าง ได้แก่ ผู้นำชุมชน และประชาชน จาก 6 หมู่บ้าน รวม 36 คน เลือกโดยวิธีสุ่มแบบเฉพาะเจาะจงและแบบโควตา เครื่องมือวิจัย ได้แก่ แบบสัมภาษณ์กึ่งโครงสร้างและแบบสำรวจข้อมูลเชิงพื้นที่ ข้อมูลที่ได้ถูกวิเคราะห์และผ่านการตรวจสอบสามเส้า ผลการวิจัยพบว่า ภูมิปัญญาท้องถิ่นที่เกี่ยวข้อง แบ่งออกเป็น 3 ด้านหลัก คือ 1) การจัดการน้ำ โดยใช้ระบบเหมืองฝายเพื่อควบคุมและกระจายน้ำสำหรับการเกษตร 2) การจัดการป่าไม้ ผ่านการแบ่งเขตป่าชุมชนและฟื้นฟูพื้นที่เสื่อมโทรม และ 3) การจัดการดิน โดยการใช้ปุ๋ยหมักและพืชหมุนเวียนเพื่อลดการใช้สารเคมีและรักษาคุณภาพดิน ในด้านผลกระทบ พบว่า 1) ด้านสิ่งแวดล้อม ระบบเหมืองฝายและการฟื้นฟูป่าชุมชนช่วยเพิ่มพื้นที่สีเขียว ลดการพังทลายของหน้าดิน และส่งเสริมการอนุรักษ์ทรัพยากรน้ำ 2) ด้านเศรษฐกิจ การเพิ่มผลผลิตทางการเกษตรและการท่องเที่ยวเชิงนิเวศ ทำให้รายได้เฉลี่ยต่อครัวเรือนเพิ่มขึ้น และ 3) ด้านสังคม การมีส่วนร่วมของชุมชนในการบริหารจัดการทรัพยากรที่เพิ่มขึ้น ส่งเสริมความสามัคคีและความภาคภูมิใจในภูมิปัญญาท้องถิ่น ข้อเสนอแนะจากการวิจัยชี้ว่า ควรส่งเสริมการบูรณาการภูมิปัญญาท้องถิ่นเข้ากับเทคโนโลยีสมัยใหม่ควบคู่กับการสนับสนุนเชิงนโยบายเพื่อเพิ่มประสิทธิภาพและความยั่งยืนในการจัดการทรัพยากร

Sustainable natural resource management at the community level requires the integration of scientific knowledge and local wisdom that aligns with the area’s unique socio-environmental context. This research examines how the Mueang Khong subdistrict community in Chiang Dao district, Chiang Mai province, applies local wisdom in managing natural resources and analyzes its impacts across environmental, economic, and social dimensions. Conducted between September and December 2024, this qualitative research involved interviews and field surveys. A total of 36 participants—six community leaders and 30 residents from six villages—were selected through purposive and quota sampling. Research tools included semi-structured interviews and spatial data collection. The data were analyzed and validated using triangulation techniques. The findings reveal that local wisdom can be categorized into three key areas: 1) water management, through the traditional Muang Fai irrigation system, which regulates and distributes water for agriculture; 2) forest management, involving community forest zoning and the restoration of degraded areas; and 3) soil management, using composting and crop rotation to reduce chemical inputs and maintain soil fertility. The impacts are as follows: 1) environmentally, the Muang Fai system and forest restoration efforts have increased green cover, reduced soil erosion, and enhanced water conservation; 2) economically, improved agricultural productivity and the growth of ecotourism have contributed to higher average household income; 3) socially, increased community participation in resource governance has fostered unity and pride in local heritage. The study recommends integrating local wisdom with modern technologies and implementing supportive policies to improve the efficiency and long-term sustainability of community-based resource management. However, the study’s scope—limited by its timeframe and geographic focus—may not fully capture seasonal variations or reflect broader community perspectives.