แนวคิดเรื่องอจินไตยในพระพุทธศาสนาเถรวาท: ความหมายและความเข้าใจ

บทคัดย่อ

คำว่า อจินฺเตยฺย (อจินไตย) ในการรับรู้ของชาวพุทธแปลว่า สิ่งไม่ควรคิด เชื่อมโยงไปสู่อจินฺเตยยสูตรในคัมภีร์อังคุตตรนิกาย ซึ่งพจนานุกรมพระพุทธศาสนาในประเทศไทยต่างเห็นพ้องกันด้วยเหตุผลจากไวยากรณ์ของภาษาบาลีว่าต้องแปลเป็น “ไม่ควรคิด” หรือ “ไม่พึงคิด” แต่ความหมายจากการแปลเป็นภาษาไทยในปัจจุบัน เมื่อนำไปใช้กับบริบทในพระสูตรอื่นที่แปลด้วยวิธีการทับศัพท์กลับไม่สอดคล้องกับบริบท ในบทความฉบับนี้จึงมุ่งศึกษาเชิงเอกสารผ่านคัมภีร์พระพุทธศาสนาเถรวาทที่ปรากฏการใช้งานคำว่า อจินไตยในที่ต่าง ๆ แล้วนำมาศึกษา ตีความตามแนวคิด 1) การตีความตัวบทผ่านระบบภาษาของคัมภีร์ 2) การเชื่อมโยงข้อความในตัวบทอื่นๆ ที่เกี่ยวเนื่องกัน และ 3) การตีความตามเจตนารมณ์ของผู้บันทึกหรือผู้สอน แล้วจึงวิเคราะห์เพื่อให้เห็นนัยยะต่าง ๆ ของคำว่า อจินไตย จากความหมายเดิม และให้ความเห็นเป็นความหมายเพิ่มเติมจากบริบท

          ผลการศึกษาพบว่า ระบบภาษาของคำว่า อจินฺเตยฺย จากไวยากรณ์บาลีทุกสายถูกบังคับให้แปลว่า “ไม่ควรคิด” หรือ “ไม่พึงคิด” ส่วนการตีความด้วยการเชื่อมโยงข้อความจากตัวบทอื่น และการตีความตามเจตนารมณ์ของผู้สอน ทำให้พบความหมายใหม่จาก 3 นัยยะ คือ 1) นัยยะของการห้าม ด้วยคำว่า “ไม่ควรคิด” โดยห้ามในสิ่งที่ไม่สามารถใช้วิสัยแห่งปฏิปทาที่ต่ำไปคิดหรือรู้ในเรื่องที่วิสัยแห่งปฏิปทาที่สูงกว่ารู้ได้ 2) นัยยะของการเปรียบเทียบคุณค่า ด้วยคำว่า “มีคุณค่ามากจนไม่สามารถคิดได้” จากประสบการณ์ในอดีตกับประสบการณ์ใหม่ที่พึ่งได้รับรู้แล้วเปรียบเทียบคุณค่า และ 3) นัยยะของวัตถุที่มีคุณค่ามากในตัว ด้วยคำว่า “ไม่สามารถอธิบายได้” “มีอานุภาพมากจนไม่สามารถคิดได้” โดยส่วนใหญ่เป็นนามธรรมที่มีคุณค่ามากในตัวเองและมีอานุภาพจนไม่สามารถอธิบายได้ว่า มีอานุภาพมากเท่าใด เช่น การอธิบายอานุภาพธรรมะของพระพุทธเจ้าที่ทำให้บรรลุมรรคผลนิพพานว่า มีอานุภาพเท่าใด ดังนั้น ความหมายเพิ่มเติมของคำว่า อจินฺเตยฺย คือ “ไม่สามารถคิดได้” จึงเป็นอีกความหมายที่ควรนำมาใช้ประกอบการศึกษาและอธิบายพระสูตรที่มีการใช้คำว่า อจินไตย แทนการทับศัพท์เพื่อให้ผู้ศึกษาได้เข้าใจบริบทที่ปรากฏพร้อมกับคำว่า อจินไตย ได้อย่างชัดเจนมากขึ้น