ศึกษาวิเคราะห์คำอธิบายหสิตุปาทจิตในคัมภีร์พุทธศาสนาเถรวาท

บทคัดย่อ

บทความนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาความเป็นมาและบริบทของ หสิตุปปาทจิต หรือ “จิตที่ทำให้เกิดการยิ้ม” ซึ่งเป็นแนวคิดที่ปรากฏในคัมภีร์อภิธรรมยุคหลัง โดยเฉพาะในคัมภีร์อรรถกถา 1) เพื่อชี้ให้เห็นถึงการเปลี่ยนแปลงทางแนวคิดและการใช้ศัพท์เกี่ยวกับพฤติกรรมการยิ้มของพระอรหันต์และพระพุทธเจ้า ในพระพุทธศาสนาเถรวาท 2) เพื่อวิเคราะห์เชิงนิรุกติและความหมายของคำว่า หสิตุปปาทจิต ทั้งในเชิงรูปศัพท์และบริบททางคัมภีร์ 3) เพื่อเปรียบเทียบแนวคิดเรื่อง “การยิ้มของพระอรหันต์และพระพุทธเจ้า” ที่ปรากฏในพระไตรปิฎก กับคำอธิบายในคัมภีร์อรรถกถาและคัมภีร์นาฏยะ 4) เพื่อชี้ให้เห็นพัฒนาการของแนวคิดเกี่ยวกับจิตที่ไม่ประกอบด้วยกิเลส โดยเฉพาะกรณี หสิตุปปาทจิต ซึ่งอธิบายว่าเป็นจิตอเหตุกะของพระอรหันต์ที่ทำให้เกิดรอยยิ้มอันบริสุทธิ์ การศึกษานี้ใช้วิธีวิจัยเชิงเอกสาร โดยศึกษาต้นฉบับพระไตรปิฎกภาษาบาลี คัมภีร์อรรถกถา คัมภีร์ สุโพธาลังการ ตลอดจนคัมภีร์สันสกฤต เช่น นาฏยศาสตร์ของภรตมุนี รวมถึงวรรณกรรมแนวโวหารศาสตร์ยุคหลัง เพื่อเปรียบเทียบการใช้ศัพท์ สิตะ และ หสิตะ ในการอธิบายการแย้มของพระพุทธเจ้าและพระอรหันต์ พร้อมทั้งสังเคราะห์ข้อสันนิษฐานเกี่ยวกับภูมิหลังทางวิชาการที่อาจส่งผลต่อการกำหนดแนวคิดเรื่อง หสิตุปปาทจิต การศึกษานี้ชี้ให้เห็นถึงพลวัตของแนวคิดทางอภิธรรมในยุคหลังพุทธกาล รวมถึงอิทธิพลของวรรณคดีสันสกฤตต่อคัมภีร์บาลี และการตีความปรากฏการณ์ทางจิตวิญญาณในหมู่พระอรหันต์อย่างมีระบบมากขึ้นในสายอภิธรรม