ศาสตร์ความซับซ้อนกับงานพัฒนา: แนวคิด เงื่อนไข และเครื่องมือเพื่อการประยุกต์ใช้
คำสำคัญ:
ศาสตร์ความซับซ้อน, ระบบซับซ้อนเชิงปรับตัว, การพัฒนาบทคัดย่อ
การพัฒนาในศตวรรษที่ 21 ไม่อาจอธิบายได้ด้วยกรอบคิดเชิงเส้นหรือกลไกเชิงเทคนิคที่เชื่อว่า
ปัจจัยต่างๆ สามารถควบคุมได้ทั้งหมด หากแต่เป็นปรากฏการณ์ของระบบซับซ้อนเชิงปรับตัว (Adaptive complex system) ซึ่งประกอบด้วยองค์ประกอบหลายระดับที่มีปฏิสัมพันธ์ต่อเนื่องและก่อให้เกิดผลลัพธ์ที่ไม่สามารถคาดการณ์ล่วงหน้าได้ บทความนี้มุ่งนำเสนอการประยุกต์ใช้ศาสตร์ความซับซ้อน (complexity science) ในงานพัฒนา โดยอธิบายรากฐาน แนวคิด และความหมายที่พัฒนาจากวิทยาศาสตร์ธรรมชาติมาสู่สังคมศาสตร์และพัฒนศาสตร์ พร้อมทั้งวิเคราะห์เงื่อนไขที่ก่อให้เกิดความซับซ้อนในการพัฒนา การพิจารณาความซับซ้อนในงานพัฒนาจำต้องคำนึงถึงความทับซ้อนของระดับ ความไม่สมดุลของอำนาจ ทุน และผลประโยชน์ การไม่สามารถกำหนดผลลัพธ์ล่วงหน้า ความแตกต่างเชิงโครงสร้างและพลวัต ซึ่งล้วนสะท้อนพลวัตของสังคมที่มีการเปลี่ยนแปลงอยู่ตลอดเวลา ดังนั้นในการแก้ปัญหาสังคม นักพัฒนาจะต้องใช้ทฤษฎีการเปลี่ยนแปลงที่ชัดเจนและไม่จำกัดเพียงกรอบคิดเชิงตรรกะ แต่เป็นพื้นที่สำหรับการเรียนรู้ร่วม ใช้หลักบูรณาการศาสตร์ในการแก้ไขปัญหา เน้นการออกแบบเชิงยืดหยุ่น และใช้เครื่องมือการประเมินผลที่เหมาะสม เช่น การใช้แบบจำลองตัวแทน การประเมินเพื่อพัฒนา การเก็บเกี่ยวผลลัพธ์ และการวิเคราะห์เครือข่าย ในการทำความเข้าใจผลลัพธ์การเปลี่ยนแปลงในหลายระดับ ซึ่งจะช่วยให้การประเมินผลการพัฒนามีความยืดหยุ่นและตอบสนองต่อสถานการณ์ได้ดียิ่งขึ้น บทความนี้เสนอว่า ความซับซ้อนไม่ใช่อุปสรรคในการทำงานพัฒนา หากแต่เป็นกรอบแนวคิดที่ช่วยอธิบายธรรมชาติของระบบสังคม เพื่อระบุเงื่อนไขและจัดการอย่างสร้างสรรค์ อันจะนำไปสู่การเปลี่ยนกระบวนทัศน์ (paradigm shift) ในการคิด การวางแผน และการประเมินผล เพื่อให้การพัฒนามีความยั่งยืนและตอบสนองต่อพลวัตของสังคมได้อย่างแท้จริง
Downloads
เอกสารอ้างอิง
กรมวิชาการเกษตร. (2563). รายงานประจำปี 2563. กรมวิชาการเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณ์. https://www.doa.go.th/share/attachment.php?aid=3009
กรมส่งเสริมการเกษตร. (2566). กรมส่งเสริมการเกษตรส่งเสริมเกษตรกรปลูกพืชใช้น้ำน้อยทดแทนการทำนาปรัง ชูสร้างสมดุลภาคการเกษตร 3 ด้าน. https://www.doae.go.th/
วีรบูรณ์ วิสารทสกุล. (2558). ความซับซ้อนและทฤษฎีการเปลี่ยนแปลงทางสังคมในโครงการพัฒนา. สัมมนาวิชาการเนื่องในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะห์ศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์.
สถาบันวิจัยเพื่อการพัฒนาประเทศไทย. (2557). การประเมินผลกระทบทางเศรษฐกิจในภาคครัวเรือนจากเหตุการณ์น้ำท่วม พ.ศ. 2554: กรณีศึกษาอำเภอบางบัวทอง อำเภอคลองหลวง และเขตดอนเมือง. สถาบันวิจัยเพื่อการพัฒนาประเทศไทย. https://tdri.or.th/wp-content/uploads/2014/08/8606.pdf
สถาบันวิจัยเพื่อการพัฒนาประเทศไทย. (2564). วิเคราะห์ผลกระทบของโควิด-19 ต่อแรงงานนอกระบบ. https://tdri.or.th/2021/01/covid-106/
Alkire, S., & Santos, M. E. (2014). Measuring acute poverty in the developing world: Robustness and scope of the multidimensional poverty index. World Development, 59, 251–274. https://doi.org/10.1016/j.worlddev.2014.01.026
Borgatti, S. P., Mehra, A., Brass, D. J., & Labianca, G. (2009). Network analysis in the social sciences. Science, 323(5916), 892–895. https://doi.org/10.1126/science.1165821
Byrne, D. (1998). Complexity theory and the social sciences: An introduction. London: Routledge. https://doi.org/10.4324/9780203003916
Byrne, D., & Callaghan, G. (2014). Complexity theory and the social sciences: The state of the art. London: Routledge. https://doi.org/10.4324/9780203519585
Carroll, A., Wood, L., & Tantivess, S. (2007). Many things to many people – A review of ThaiHealth. ThaiHealth.
Clark, C., & Rosenzweig, W. (2004). Double bottom line project report. University of California, Berkeley.
Cornwall, A., & Gaventa, J. (2001). Bridging the gap: Citizenship, participation and accountability. PLA Notes, 40, 32–35.
de Jager, L. A., Bal, M., Baudena, M., van den Broek, K. L., Davis, N., Dijkstra, H. A., Dorresteijn, I., Kamphuis, C. B. M., Lykourentzou, I., Mayor, Á. G., Omodei, E., Alvial Palavicino, C., Stok, M., van Bruggen, A. R., Wieners, C. E., Zimmermann, S., & Dermody, B. J. (2025). Transdisciplinary complexity science: Deepening system understanding for sustainability. Humanities and Social Sciences Communications, 12(1), 1384. https://doi.org/10.1057/s41599-025-05548-7
Geels, F. W. (2002). Technological transitions as evolutionary reconfiguration processes: A multi-level perspective and a case-study. Research Policy, 31(8–9), 1257–1274. https://doi.org/10.1016/S0048-7333(02)00062-8
Gopal, S. (2015). Evaluating complex social initiatives. Stanford Social Innovation Review.
Hargreaves, M. B. (2007). Using complexity science to improve the effectiveness of public health coalitions. Mathematica Policy Research.
Hausmann, R., & Hidalgo, C. A. (2011). The network structure of economic output. Journal of Economic Growth, 16(4), 309–342. https://doi.org/10.1007/s10887-011-9071-4
Held, D., & McGrew, A. (2007). Globalization theory: Approaches and controversies. Polity.
Hirsch, P. (1990). Development dilemmas in rural Thailand. Oxford University Press. https://archive.org/details/developmentdilem00hirs
Holland, J. H. (2014). Complexity: A very short introduction. Oxford University Press.
https://doi.org/10.1093/actrade/9780199662548.001.0001
Holling, C. S., & Gunderson, L. H. (2002). Resilience and adaptive cycles. Island Press. http://hdl.handle.net/10919/67621
Klein, L. (2012). Social complexity in project management. Berlin: SEgroup. http://systemicexcellence-group.de/sites/default/files/klein_2012_scpm.pdf
Lloyd, S. (2001). Measures of complexity: A nonexhaustive list. IEEE Control Systems Magazine, 21(4), 7–8. https://doi.org/10.1109/MCS.2001.939938
Meadows, D. H. (2008). Thinking in systems: A primer. Chelsea Green Publishing.
Mercure, J. F., Pollitt, H., Bassi, A. M., Viñuales, J. E., & Edwards, N. R. (2016). Modelling complex systems of heterogeneous agents to better design sustainability transitions policy. Global Environmental Change, 37, 102–115. https://doi.org/10.1016/j.gloenvcha.2016.02.003
Patton, M. Q. (2011). Developmental evaluation: Applying complexity concepts to enhance innovation and use. New York: Guilford Press.
Ramalingam, B. (2013). Aid on the edge of chaos: Rethinking international cooperation in a complex world. Oxford: Oxford University Press.
Ramalingam, B., & Jones, H. (2008). Exploring the science of complexity: Ideas and implications for development and humanitarian efforts. London: Overseas Development Institute.
Rigg, J. (1991). Grass-roots development in rural Thailand: A lost cause? World Development, 19(2–3), 199–211. https://doi.org/10.1016/0305-750X(91)90200-Z
Rihani, S. (2002). Complexity theory and development practice: Understanding non-linear realities. London: Zed Books.
Roos, M. (2025). The complexity of problem-solving human social systems: Structural vs. dynamic complexity. PLOS Complex Systems, 2(7). e0000055. https://doi.org/10.1371/journal.pcsy.0000055
Schoemaker, P. J. H. (1995). Scenario planning: A tool for strategic thinking. MIT Sloan Management Review, 36(2), 25–40. https://sloanreview.mit.edu/article/scenario-planning-a-tool-for-strategic-thinking/
Sterman, J. D. (2002). System dynamics: Systems thinking and modeling for a complex world. Massachusetts Institute of Technology. http://hdl.handle.net/1721.1/102741
Wilson-Grau, R. (2013). Outcome harvesting. Ford Foundation. Retrieved from https://outcomeharvesting.net
ดาวน์โหลด
เผยแพร่แล้ว
รูปแบบการอ้างอิง
ฉบับ
ประเภทบทความ
สัญญาอนุญาต
ลิขสิทธิ์ (c) 2025 กฤษณะ โชติรัตนกมล
อนุญาตภายใต้เงื่อนไข Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
