บทบาทของมหาวิทยาลัยราชภัฏสุราษฎร์ธานีกับการรับใช้สังคม

บทคัดย่อ

การวิจัยครั้งนี้เป็นงานวิจัยเชิงนโยบาย ใช้ระเบียบวิธีวิจัยเชิงพรรณนา (Descriptive research) โดยมีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาบทบาทของมหาวิทยาลัยราชภัฏสุราษฎร์ธานีในการรับใช้สังคม ตามกรอบแนวคิดเกี่ยวกับการรับใช้สังคม (University Engagement) 12 ด้านที่ผู้วิจัยได้สังเคราะห์ขึ้นจากการประมวลเอกสารและงานวิจัยที่เกี่ยวข้องทั้งในประเทศและต่างประเทศ ข้อมูลที่ใช้ในการวิเคราะห์ แบ่งเป็น 2 ประเภทคือ 1) ข้อมูลปฐมภูมิ (Primary Data) เกี่ยวกับการรับใช้สังคมของมหาวิทยาลัยในมิติต่าง ๆ จากผู้ให้ข้อมูลสำคัญ (Key informants) ซึ่งเป็นผู้บริหารระดับต่าง ๆ และอาจารย์ผู้สอน ตัวแทนอาจารย์ในสภาวิชาการ ตัวแทนอาจารย์ในสภามหาวิทยาลัย ผู้นำชุมชน ผู้บริหารองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น และบุคลากรอื่น ๆ ที่เกี่ยวข้องหรือมีส่วนได้ส่วนเสียกับภารกิจการรับใช้สังคม และ 2) ข้อมูลทุติยภูมิ (Secondary Data) เป็นข้อมูลที่ได้จากการศึกษาเอกสารต่าง ๆ เช่น แผนยุทธศาสตร์ของมหาวิทยาลัย รายงานประจำปี รายงานการตรวจสอบ ติดตามและประเมินผลงานของมหาวิทยาลัยและของผู้บริหาร สิ่งพิมพ์ต่าง ๆ เพื่อศึกษาวิเคราะห์ภารกิจเกี่ยวกับการรับใช้สังคมตามกรอบแนวคิดที่ใช้ศึกษา การเก็บข้อมูลดำเนินการระหว่างเดือนมิถุนายน ถึงสิงหาคม 2558 จากการศึกษาเอกสาร การสัมภาษณ์เชิงลึก ประกอบการสังเกต การจดบันทึก และบันทึกเสียง และการสนทนากลุ่ม (Focus group discussion)  ในการวิเคราะห์ข้อมูล ผู้วิจัยได้นำข้อมูลมาวิเคราะห์เปรียบเทียบอย่างต่อเนื่อง (Constantcomparative analysis) จัดหมวดหมู่จำแนกประเภทข้อมูลอย่างเป็นระบบด้วยการวิเคราะห์เนื้อหา (Content analysis) เปรียบเทียบความเหมือนและความแตกต่างในคุณภาพและคุณสมบัติของข้อมูล และทำการวิเคราะห์อุปนัย (Analytical induction) ถึงประเด็นการรับใช้สังคมในแต่ละมิติ พบผลการวิจัยดังนี้

ในด้านการนำองค์กร จะเห็นว่ามหาวิทยาลัยมีทิศทางที่ชัดเจนในการรับใช้สังคม มีการกำหนดวิสัยทัศน์ แผน ยุทธศาสตร์และพื้นที่รับผิดชอบ แต่ตัวชี้วัดผลสำเร็จในการรับใช้สังคมยังไม่ชัดเจนเป็นรูปธรรม มีการกำหนดพื้นที่รับผิดชอบให้คณะต่าง ๆ ตามนโยบาย “หนึ่งคณะ 2 อำเภอ” การเลือกประเด็นการพัฒนา (Issues) แต่ละหน่วยงานดำเนินการเองตามความพร้อมของตนเอง ระบบและกลไกในการผลักดันนโยบาย การกำกับติดตามยังไม่ครบวงจร  ในด้านโครงสร้างการบริหาร พบว่ามหาวิทยาลัยมีผู้บริหารระดับรองอธิการบดีรับผิดชอบดูแลงานด้านการบริการชุมชน โดยมี “งานบริการวิชาการพัฒนาท้องถิ่น” สังกัดกองกลาง สำนักงานอธิการบดี เป็นหน่วยงานรองรับพันธกิจนี้ มีคณะกรรมการบริการวิชาการที่ทำหน้าที่ประสานงานและรวบรวมงาน/โครงการ/กิจกรรม ของคณะต่าง ๆ เพื่อจัดทำแผนการบริการวิชาการแก่สังคมเสนอสภามหาวิทยาลัยอนุมัติงบประมาณเพื่อไปดำเนินการ  แต่ทุกหน่วยงานดำเนินการในลักษณะการบริการวิชาการแก่สังคม (Academic extension) มากกว่าแนวคิดการรับใช้สังคม

ในด้านการถ่ายทอดวิสัยทัศน์และยุทธศาสตร์สู่หน่วยงานระดับปฏิบัติ ยังมีระบบและกลไกขับเคลื่อนที่ไม่ครบวงจร ขาดแผนปฏิบัติการที่ชัดเจนและการทบทวนแผนที่เป็นระบบ ยังไม่ค่อยมีการกำกับติดตามและประเมินผลที่ต่อเนื่อง การปฏิบัติตามพันธกิจรับใช้สังคมจึงไม่ค่อยปรากฏผลชัดเจน โครงการ/กิจกรรมส่วนใหญ่จะเป็นงานบริการวิชาการ ผลงานรับใช้สังคมที่มีอยู่บ้างก็เป็นเรื่องของความสามารถและความถนัดส่วนบุคคล เนื่องจากมหาวิทยาลัยขาดแคลนบุคลากรที่มีความถนัด ความสนใจ และประสบการณ์ที่จะทำงานรับใช้สังคม ในด้านการจัดหลักสูตรและระบบการเรียนการสอน พบว่าหลักสูตรและการจัดการเรียนการสอน ได้ดำเนินการตามระบบการจัดการศึกษาตามปกติของมหาวิทยาลัยโดยทั่วไป ไม่ได้มีการออกแบบหลักสูตรให้สนองตอบต่อการรับใช้สังคมโดยตรง ไม่ปรากฏลักษณะรายวิชาที่จัดการเรียนรู้ด้วยการรับใช้สังคม (Service learning) ในหลักสูตรต่าง ๆ มีแต่รายวิชาฝึกงานหรือฝึกประสบการณ์วิชาชีพ

ในด้านการพัฒนาอาจารย์ การกำหนดภาระงาน เงื่อนไขการปฏิบัติงาน และการให้ความดีความชอบ มหาวิทยาลัยยังไม่มีการเตรียมบุคลากร แผน และมาตรการในการรับบุคลากรเข้ามาปฏิบัติพันธกิจนี้ ส่วนมากใช้วิธีการสรรหาตามปกติ จึงขาดแคลนบุคคลที่มีความรู้ความเชี่ยวชาญที่พร้อมจะปฏิบัติงานรับใช้สังคม ไม่มีภาระงานและระบบจูงใจ (Incentives) ที่เป็นเงื่อนไขพิเศษในการพัฒนาอาจารย์เพื่อรองรับพันธกิจการรับใช้สังคม  ผู้บริหาร อาจารย์ และนักศึกษามีความสัมพันธ์กับชุมชนในระดับค่อนข้างดี ส่วนใหญ่เป็นกรณีที่เกี่ยวข้องกับการเรียนการสอนและการบริการวิชาการตามแผนงานของมหาวิทยาลัย ในลักษณะการสำรวจหรือจัดเก็บข้อมูลพื้นฐานของชุมชน จัดอบรมสัมมนาถ่ายทอดความรู้หรือทักษะต่าง ๆ การบรรยายทางวิชาการฯ ส่วนการรับใช้สังคมในลักษณะที่ทำงานร่วมกันระหว่างมหาวิทยาลัยกับชุมชน เช่น การวิเคราะห์ปัญหาและความต้องการของชุมชน แล้วมาศึกษา ทดลอง ปฏิบัติการ หรือแก้ไขให้เกิดผลกระทบต่อชุมชนในด้านต่าง ๆ ยังมีน้อย ในด้านการวิจัยเพื่อรับใช้สังคม พบว่า งานวิจัยเชิงปฏิบัติการ การวิจัยแบบมีส่วนร่วม หรือการวิจัยเชิงพื้นที่ ซึ่งโจทย์วิจัยต้องได้มาจากการประเมินความต้องการของชุมชน อาศัยเครือข่ายและความร่วมมือจากชุมชน และมีผลกระทบต่อสังคม ด้านรายได้ สุขภาพ ความเป็นอยู่ฯ  ยังมีน้อยเช่นเดียวกัน

ในด้านการสนับสนุนทรัพยากรจากภายในและภายนอกมหาวิทยาลัย  พบว่า มหาวิทยาลัยมีการจัดสรรเงินทุนอย่างเพียงพอในการในสนับสนุน ส่งเสริม และการมีส่วนร่วมในงานรับใช้ชุมชนของนักศึกษาและบุคลากรในคณะและสาขาวิชา ส่วนใหญ่จัดสรรจากงบประมาณแผ่นดิน มีหลายกรณีที่มหาวิทยาลัยปฏิบัติพันธกิจรับใช้สังคมโดยใช้งบประมาณจากหน่วยงานภายนอก  พันธมิตรภายนอกที่ร่วมทำงานรับใช้ชุมชนกับมหาวิทยาลัยอย่างจริงจังและมีผลงานที่เกิดกับชุมชนจริง ๆ มีน้อย ทั้ง ๆ ที่มีข้อตกลงหรือ MOU กับหน่วยงานและองค์กรต่าง ๆ มากมาย การประชาสัมพันธ์เกี่ยวกับการรับใช้สังคมก็ยังไม่จริงจังและทั่วถึง

ผลการวิจัยนำไปสู่ข้อเสนอแนะเพื่อการพัฒนาหลายประการคือมหาวิทยาลัยต้องเร่งพัฒนาศักยภาพในการทำงานรับใช้สังคมให้เกิดผลกระทบต่อสภาพความเป็นอยู่ที่ดีของคนในท้องถิ่นเป้าหมาย ปรับแผนปฏิบัติให้เป็นรูปธรรมและมีมาตรการกำกับติดตามการทำงานรับใช้สังคมอย่างจริงจัง ผู้บริหารต้องสร้างความตระหนักและความรับผิดชอบในการรับใช้สังคมแก่ทุกฝ่ายในมหาวิทยาลัย สร้างระบบจูงใจและพัฒนาอาจารย์และพนักงานให้มีทักษะและความชำนาญในการทำวิจัย โครงการพัฒนา และงานบริการรับใช้สังคม ตลอดจนจัดการเรียนการสอนในรายวิชาต่าง ๆ ให้เชื่อมโยงกับการรับใช้สังคมในแต่ละด้าน ให้ส่งผลกระทบต่อชีวิตความเป็นอยู่ของคนในชุมชนอย่างแท้จริง โดยการกำกับติดตามผลอย่างใกล้ชิด การร่วมมือกับพันธมิตรภายนอกมหาวิทยาลัยต้องเน้นไปที่การวิจัยเพื่อแก้ปัญหาหรือตอบสนองความต้องการของชุมชน และแสวงหาทรัพยากรสนับสนุนการดำเนินงานจากภายนอกเพิ่มขึ้น